Koncepcje te są odpowiedzią na pytanie, jaka jest wewnętrzna
struktura inteligencji. Czy inteligencja, to jedna, czy też wiele zdolności?
Jeśli jest to wiele zdolności, to jakie są ich wzajemne relacje? Czy zdolności
mają charakter hierarchiczny, czy raczej są wzajemnie niezależne od siebie? Aby
odpowiedzieć na te pytania, użyto metody matematyczno-statystycznej, zwanej
analizą czynnikową. Za jej pomocą tworzono tzw. modele strukturalne.
Modele hierarchiczne
Pierwszą czynnikową teorię inteligencji stworzył C. Spearman pod wpływem obserwacji uczniów wiejskich szkół. Wziął on pod uwagę ich oceny szkolne z różnych przedmiotów oraz dokonał pomiaru niektórych funkcji psychofizycznych. Korelacja wyników wykazała, że pomiędzy ocenami z przedmiotów szkolnych i pomiarami psychofizycznymi istnieje określona hierarchia: najwyżej ze wszystkimi pomiarami korelowały oceny z filologii klasycznej, następnie z języka francuskiego, angielskiego i matematyki. Najniżej ze wszystkimi pozostałymi ocenami i pomiarami korelowały oceny z muzyki. Na podstawie tych wyników Spearman wysunął wniosek, że wszystkie czynności umysłowe mają jedną wspólną funkcję, podczas gdy pozostałe elementy tych czynności są specyficzne, odrębne dla każdej z nich. Ową naczelną zdolność intelektualną nazwał czynnikiem g (general), zaś zdolności specjalne określił mianem czynników s (specific).
Modele hierarchiczne
Pierwszą czynnikową teorię inteligencji stworzył C. Spearman pod wpływem obserwacji uczniów wiejskich szkół. Wziął on pod uwagę ich oceny szkolne z różnych przedmiotów oraz dokonał pomiaru niektórych funkcji psychofizycznych. Korelacja wyników wykazała, że pomiędzy ocenami z przedmiotów szkolnych i pomiarami psychofizycznymi istnieje określona hierarchia: najwyżej ze wszystkimi pomiarami korelowały oceny z filologii klasycznej, następnie z języka francuskiego, angielskiego i matematyki. Najniżej ze wszystkimi pozostałymi ocenami i pomiarami korelowały oceny z muzyki. Na podstawie tych wyników Spearman wysunął wniosek, że wszystkie czynności umysłowe mają jedną wspólną funkcję, podczas gdy pozostałe elementy tych czynności są specyficzne, odrębne dla każdej z nich. Ową naczelną zdolność intelektualną nazwał czynnikiem g (general), zaś zdolności specjalne określił mianem czynników s (specific).
Zgodnie z tą dwuczynnikową teorią zdolności wszystkie
zdolności człowieka składają się z wyżej wymienionych dwóch niezależnych
czynników. Czynnik g jest różny dla różnych osób, jednak występuje on zawsze
jako ten sam w różnych zdolnościach charakterystycznych dla jednej i tej samej
osoby. Czynnik s jest natomiast nie tylko różny dla różnych osób, ale także
różny dla różnych zdolności występujących u tej samej osoby. Zdaniem Spearmana,
dla każdego zadania lub czynności umysłowej można określić proporcję udziału
(nasycenie) czynnika g i czynnika s. Jeśli proporcja układa się na korzyść g,
zadanie mierzy raczej inteligencję ogólną, jeśli na korzyść czynnika s -
zadanie mierzy raczej specyficzną zdolność.
Wg Spearmana najlepszymi zadaniami (testami) mierzącymi inteligencję ogólną są te, które polegają na tzw. edukcji relacji i edukcji korelatu. Edukcja relacji (rysunek po lewej stronie) polega na ujmowaniu stosunku między rzeczami (elementami), edukcja korelatu (rysunek po prawej stronie) - na wydedukowaniu, co jest brakującym elementem, podczas gdy znana jest relacja.
Idee Spearmana znalazły wielu następców i kontynuatorów, tworzących różne odmiany hierarchicznych modeli inteligencji. Wszystkie modele tego rodzaju zakładają istnienie inteligencji ogólnej, ważnej dla wykonywania wszelkich czynności intelektualnych. Różnice dotyczą liczby i wzajemnego układu zdolności niższego rzędu.
Na początku lat 50 hierarchiczną strukturę inteligencji zaproponował P. Vernon, który - na podstawie badań testami zdolności umysłowych wśród 1000 rekrutów armii brytyjskiej - oprócz czynnika g wyróżnił dwa duże czynniki grupowe (werbalno-szkolny: W; i przestrzenno-manualny: P) oraz pewną liczbę mniejszych czynników grupowych i dużą liczbę czynników specyficznych. W obrębie czynnika werbalnego Vernon wyróżnił czynnik słowny (S), liczbowy (L) i szkolny (E). Z kolei na czynnik przestrzenno-manualny (praktyczny) składają się takie czynniki, jak sprawność mechaniczna (M), zdolności przestrzenne (O) i zdolności manualne (R). Im niższy poziom w modelu bierzemy pod uwagę, tym bardziej specyficzne i liczne są wyodrębnione czynniki. Najniżej znajdują się czynniki przejawiające się w konkretnych czynnościach i mające specyfikę zależną od rodzaju czynności.
Inne rozwiązanie hierarchiczne zaproponował R. Cattell. Rozdzielił on Spearmanowski czynnik g na dwa bardziej specyficzne czynniki g: inteligencję płynną (Gf) i inteligencję skrystalizowaną (Gc).
Inteligencja płynna, zdefiniowana jako zdolność dostrzegania złożonych relacji między symbolami i wykonywania manipulacji na symbolach, niezależnie od doświadczenia osobniczego i znaczenia owych symboli, jest uwarunkowana właściwością fizjologiczną struktur nerwowych w mózgu i zależy w decydującej mierze od czynnika genetycznego. Ujawnia się ona najbardziej w rozwiązywaniu zadań polegających na ujmowaniu stosunków między rzeczami (elementami) w testach niewerbalnych (zob. edukcja relacji wg Spearmana). Mierzą one więc niewyuczoną zdolność rozumowania. Inteligencja płynna rozwija się tylko do osiągnięcia okresu dojrzałości.
Inteligencja skrystalizowana, zdefiniowana jako dysponowanie wiedzą i umiejętnościami ważnymi w danym kontekście kulturowym, wyraża się głównie w rozwiązywaniu testów mierzących zdolności werbalne, liczbowe oraz zdolność rozumowania opartą na znajomości zasad logiki. Powstaje jako wynik doświadczenia i uczenia się, które nakładają się na inteligencję płynną. Zmienia się wraz z wiekiem, duży wpływ ma na nią kultura, w której się wychowujemy. Inteligencja skrystalizowana rozwija się do okresu starości.
Cattell i Horn wyróżnili ponadto trzy czynniki "drugiego rzędu", mianowicie ogólną zdolność wyobrażeniową (Gv), ogólną płynność (Gr) i ogólną szybkość (Gs). Pierwszy czynnik dotyczy sprawności w zakresie zadań o charakterze wyobrażeniowo-przestrzennym, drugi - sprawności w zakresie zadań wymagających rozpoznawania obiektów i przywoływania znaczenia pojęć, a trzeci - ogólnego tempa pracy umysłowej.
Modele czynników równorzędnych
Modele te stworzono, opierając się na założeniu, że istnieje pewna liczba jednakowo ważnych zdolności intelektualnych.Klasycznym przykładem teorii czynników równorzędnych jest teoria "zdolności podstawowych" opracowana przez L.L. Thurstone'a. W wyniku badań psychometrycznych oraz analizy czynnikowej (metoda centroidalna) autor ten otrzymał 7 podstawowych czynników, które nazwał zdolnościami podstawowymi: rozumienie słów (V - verbal comprehension), płynność słowna (W - word fluency), zdolności liczbowe (N - number), zdolności przestrzenne (S - space), rozumowanie (R - reasoning), pamięć (M - memory) i szybkość spostrzegania (P - perceptual speed). W późniejszych badaniach Thurstone wykazał, że wtórna analiza czynnikowa dokonywana na wyróżnionych zdolnościach umysłowych pozwala wyekstrahować nadrzędny czynnik, nazwany zdolnością indukcji, który jest w zasadzie tożsamy ze Spearmanowskim czynnikiem g.
Samo pojęcie inteligencji definiowane jest przez Thurstona jako zdolność do hamowania reakcji instynktownych. W niektórych sytuacjach bowiem organizm powinien powstrzymać się od reagowania odruchowego, ażeby sprawdzić alternatywne możliwości lub upewnić się, że reakcja odruchowa niczym nie grozi. Jeśli jednostka jest do tego zdolna, lepiej radzi sobie z zadaniami intelektualnymi.
Kolejną, bardzo popularną teorią czynników równoległych jest koncepcja J.P. Guilforda. W swoich obliczeniach stosował on tzw. ortogonalną analizę czynnikową, wykluczającą możliwość uzyskania czynników o strukturze hierarchicznej. Guilford wyszedł od twierdzenia, że każdą zdolność można opisać, odwołując się do trzech wymiarów: operacji, treści (materiału) i wytworu. Każde zachowanie inteligentne wyraża się zawsze w operacjach umysłowych, które są wykonywane na określonym materiale (treści) i prowadzą do określonego wytworu. Wymiar operacji dotyczy procesów przetwarzania informacji i obejmuje 5 kategorii, które opisują specyficzny dla człowieka sposób funkcjonowania umysłu. Są to: poznawanie, pamięć, wytwarzanie (myślenie) dywergencyjne, wytwarzanie kowengercyjne i ocenianie. Operacje są wykonywane na dwóch rodzajach informacji, które dotyczą treści (materiału) i wytworu. Wymiar treści odnosi się do treści informacji i obejmuje kategorie: figuralną, symboliczną, semantyczną i behawioralną. Wymiar wytworu odnosi się do formalnego aspektu informacji i zawiera 6 kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje. Tak przedstawiony model intelektu stanowił dla Guilforda podstawę generowania hipotez odnośnie do nowych, dotąd nie wyodrębnionych czynników inteligencji.
Inteligencja definiowana jest współcześnie na wiele różnych sposobów. Najczęściej postrzega się ją jako zdolność uczenia się na podstawie zebranych wcześniej doświadczeń, zdolność przystosowywania się do otaczającego środowiska lub zdolność kontrolowania i rozwijania własnych procesów poznawczych (np. pamięci czy uwagi). Zdarzają się również próby określania inteligencji za pomocą węższych kategorii. Mówi się wtedy na przykład o inteligencji jako sprawności myślenia abstrakcyjnego, lub umiejętności wnioskowania indukcyjnego, polegającego na uzupełnianiu brakujących miejsc w układzie figur geometrycznych, kierujących się wewnętrzną logiką (zadanie często spotykane w różnych testach, mierzących iloraz inteligencji). Jeden z psychologów - Donald Hebb zaproponował też podział inteligencji na dwa rodzaje talentów: wrodzonych (inteligencja A) i faktycznie rozwiniętych (inteligencja B). Kontynuatorzy jego myśli dodali do owego modelu trzeci ich rodzaj, ujawniający się, jak twierdzili, podczas rozwiązywania testów na inteligencję (inteligencja C). Utworzony w ten sposób schemat inteligencji przedstawia poniższy rysunek.
Inteligencja B pokrywa się z inteligencją A w takim stopniu, w jakim zapewniono jednostce optymalne warunki rozwoju jej wrodzonych zdolności. Inteligencja C pokrywa się zaś z inteligencją B, jeśli zapewni się jednostce optymalne warunki, podczas rozwiązywania danego zadania czy testu na inteligencję. Przy czym, optymalne warunki oznaczają w tym przypadku nie tylko spokój i ciszę, ale też świetny stan psychofizyczny organizmu.
Jeśli więc ktoś będzie niezadowolony ze swojego wyniku, uzyskanego w II narodowym teście IQ, to winę śmiało może zrzucić na hałas za ścianą lub niskie ciśnienia, wpływające niekorzystnie na jego refleks.
Już sama liczba definicji inteligencji nasuwa przypuszczenie, że nie jest ona zjawiskiem jednorodnym. Trudno bowiem zakładać, że odmienne na nią spojrzenia poszczególnych naukowców są wynikiem jakiegoś nieporozumienia czy niekompetencji. Zresztą gdyby inteligencja ograniczała się do jednej zdolności umysłowej wszyscy bylibyśmy dobrymi fachowcami w tej samej dziedzinie, a tym czasem, na szczęście dla rozwoju naszej cywilizacji, występuje w tym zakresie ogromne zróżnicowanie. Przejdźmy jednak do konkretów.
Główne rodzaje inteligencji i ich właściwości. 1. Inteligencja abstrakcyjna (kognitywna) - Polega na umiejętności analizowania danych, które można przedstawić w formie znaków. Obejmuje więc zdolność kojarzenia faktów, dokonywania prostych operacji liczbowych i przekształceń językowych.
2. Inteligencja werbalna - To nie tylko zdolność formułowania wypowiedzi, a więc szybkiego dobierania adekwatnych do zakładanej treści przekazu słów, ale też zdolność rozumienia komunikatów, nadawanych w formie pisemnej lub ustnej przez inne osoby. Mówiąc ogólnie inteligencja werbalna zapewnia możliwość skutecznego porozumiewania się z otoczeniem.
3. Inteligencja emocjonalna - Polega na opanowywaniu własnych emocji: zauważaniu ich, rozpoznawaniu, nazywaniu, a także w zależności od okoliczności tłumieniu lub eksponowaniu. Wiąże się także z empatią i asertywnością czyli rozumieniem i oddziaływaniem na emocje innych.
4. Inteligencja społeczna - W pewnym stopniu pokrywa się ona z inteligencją emocjonalną. Oznacza zdolność przystosowywania się i wpływania na otaczające środowisko społeczne.
5. Inteligencja twórcza- To pomysłowość, innowacyjność, zdolność tworzenia nowych pojęć lub łączenia ich w nieoczekiwany sposób. Co ciekawe do tej pory nie opracowano żadnych testów, pozwalających na jej pomiar.
Jak zbudowana jest inteligencja?
Wiemy już, że na indywidualne IQ składają się różne zdolności, stanowiące podstawę wyodrębnienia kilku rodzajów inteligencji. Pozostaje zadać pytanie, w jaki sposób owe zdolności są ze sobą powiązane. Psycholodzy jak zwykle nie ułatwiają nam życia i nie są w tej sprawie zgodni. Tym razem podzieli się na dwie grupy - zwolenników teorii hierarchicznych i równorzędnych.
Pierwsi są przekonani o hierarchicznym układzie zdolności intelektualnych. Na szycie składającej się z nich piramidy umieścili ogólną zdolność intelektualną, piętro niżej bardziej konkretne predyspozycje, lecz mające dość szeroki zasięg np. inteligencję werbalną czy emocjonalną a na samym dole ściśle wyspecjalizowane umiejętności, potrzebne do wykonywania konkretnych zadań.
Zwolennicy teorii równorzędnych twierdzą natomiast, że istnieje kilka równie ważnych, wzajemnie od siebie niezależnych zdolności intelektualnych. Louis Thurston badając studentów kilku uczelni Chicago wyróżnił ich siedem. Zaliczył do nich: rozumienie informacji słownych, płynność słowa, zdolności numeryczne, zdolności pamięciowe, szybkość spostrzegania i rozpoznawania obiektów, rozumowanie indukcyjne i wizualizację przestrzenną.
Wg Spearmana najlepszymi zadaniami (testami) mierzącymi inteligencję ogólną są te, które polegają na tzw. edukcji relacji i edukcji korelatu. Edukcja relacji (rysunek po lewej stronie) polega na ujmowaniu stosunku między rzeczami (elementami), edukcja korelatu (rysunek po prawej stronie) - na wydedukowaniu, co jest brakującym elementem, podczas gdy znana jest relacja.
Idee Spearmana znalazły wielu następców i kontynuatorów, tworzących różne odmiany hierarchicznych modeli inteligencji. Wszystkie modele tego rodzaju zakładają istnienie inteligencji ogólnej, ważnej dla wykonywania wszelkich czynności intelektualnych. Różnice dotyczą liczby i wzajemnego układu zdolności niższego rzędu.
Na początku lat 50 hierarchiczną strukturę inteligencji zaproponował P. Vernon, który - na podstawie badań testami zdolności umysłowych wśród 1000 rekrutów armii brytyjskiej - oprócz czynnika g wyróżnił dwa duże czynniki grupowe (werbalno-szkolny: W; i przestrzenno-manualny: P) oraz pewną liczbę mniejszych czynników grupowych i dużą liczbę czynników specyficznych. W obrębie czynnika werbalnego Vernon wyróżnił czynnik słowny (S), liczbowy (L) i szkolny (E). Z kolei na czynnik przestrzenno-manualny (praktyczny) składają się takie czynniki, jak sprawność mechaniczna (M), zdolności przestrzenne (O) i zdolności manualne (R). Im niższy poziom w modelu bierzemy pod uwagę, tym bardziej specyficzne i liczne są wyodrębnione czynniki. Najniżej znajdują się czynniki przejawiające się w konkretnych czynnościach i mające specyfikę zależną od rodzaju czynności.
Inne rozwiązanie hierarchiczne zaproponował R. Cattell. Rozdzielił on Spearmanowski czynnik g na dwa bardziej specyficzne czynniki g: inteligencję płynną (Gf) i inteligencję skrystalizowaną (Gc).
Inteligencja płynna, zdefiniowana jako zdolność dostrzegania złożonych relacji między symbolami i wykonywania manipulacji na symbolach, niezależnie od doświadczenia osobniczego i znaczenia owych symboli, jest uwarunkowana właściwością fizjologiczną struktur nerwowych w mózgu i zależy w decydującej mierze od czynnika genetycznego. Ujawnia się ona najbardziej w rozwiązywaniu zadań polegających na ujmowaniu stosunków między rzeczami (elementami) w testach niewerbalnych (zob. edukcja relacji wg Spearmana). Mierzą one więc niewyuczoną zdolność rozumowania. Inteligencja płynna rozwija się tylko do osiągnięcia okresu dojrzałości.
Inteligencja skrystalizowana, zdefiniowana jako dysponowanie wiedzą i umiejętnościami ważnymi w danym kontekście kulturowym, wyraża się głównie w rozwiązywaniu testów mierzących zdolności werbalne, liczbowe oraz zdolność rozumowania opartą na znajomości zasad logiki. Powstaje jako wynik doświadczenia i uczenia się, które nakładają się na inteligencję płynną. Zmienia się wraz z wiekiem, duży wpływ ma na nią kultura, w której się wychowujemy. Inteligencja skrystalizowana rozwija się do okresu starości.
Cattell i Horn wyróżnili ponadto trzy czynniki "drugiego rzędu", mianowicie ogólną zdolność wyobrażeniową (Gv), ogólną płynność (Gr) i ogólną szybkość (Gs). Pierwszy czynnik dotyczy sprawności w zakresie zadań o charakterze wyobrażeniowo-przestrzennym, drugi - sprawności w zakresie zadań wymagających rozpoznawania obiektów i przywoływania znaczenia pojęć, a trzeci - ogólnego tempa pracy umysłowej.
Modele czynników równorzędnych
Modele te stworzono, opierając się na założeniu, że istnieje pewna liczba jednakowo ważnych zdolności intelektualnych.Klasycznym przykładem teorii czynników równorzędnych jest teoria "zdolności podstawowych" opracowana przez L.L. Thurstone'a. W wyniku badań psychometrycznych oraz analizy czynnikowej (metoda centroidalna) autor ten otrzymał 7 podstawowych czynników, które nazwał zdolnościami podstawowymi: rozumienie słów (V - verbal comprehension), płynność słowna (W - word fluency), zdolności liczbowe (N - number), zdolności przestrzenne (S - space), rozumowanie (R - reasoning), pamięć (M - memory) i szybkość spostrzegania (P - perceptual speed). W późniejszych badaniach Thurstone wykazał, że wtórna analiza czynnikowa dokonywana na wyróżnionych zdolnościach umysłowych pozwala wyekstrahować nadrzędny czynnik, nazwany zdolnością indukcji, który jest w zasadzie tożsamy ze Spearmanowskim czynnikiem g.
Samo pojęcie inteligencji definiowane jest przez Thurstona jako zdolność do hamowania reakcji instynktownych. W niektórych sytuacjach bowiem organizm powinien powstrzymać się od reagowania odruchowego, ażeby sprawdzić alternatywne możliwości lub upewnić się, że reakcja odruchowa niczym nie grozi. Jeśli jednostka jest do tego zdolna, lepiej radzi sobie z zadaniami intelektualnymi.
Kolejną, bardzo popularną teorią czynników równoległych jest koncepcja J.P. Guilforda. W swoich obliczeniach stosował on tzw. ortogonalną analizę czynnikową, wykluczającą możliwość uzyskania czynników o strukturze hierarchicznej. Guilford wyszedł od twierdzenia, że każdą zdolność można opisać, odwołując się do trzech wymiarów: operacji, treści (materiału) i wytworu. Każde zachowanie inteligentne wyraża się zawsze w operacjach umysłowych, które są wykonywane na określonym materiale (treści) i prowadzą do określonego wytworu. Wymiar operacji dotyczy procesów przetwarzania informacji i obejmuje 5 kategorii, które opisują specyficzny dla człowieka sposób funkcjonowania umysłu. Są to: poznawanie, pamięć, wytwarzanie (myślenie) dywergencyjne, wytwarzanie kowengercyjne i ocenianie. Operacje są wykonywane na dwóch rodzajach informacji, które dotyczą treści (materiału) i wytworu. Wymiar treści odnosi się do treści informacji i obejmuje kategorie: figuralną, symboliczną, semantyczną i behawioralną. Wymiar wytworu odnosi się do formalnego aspektu informacji i zawiera 6 kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje. Tak przedstawiony model intelektu stanowił dla Guilforda podstawę generowania hipotez odnośnie do nowych, dotąd nie wyodrębnionych czynników inteligencji.
Inteligencja definiowana jest współcześnie na wiele różnych sposobów. Najczęściej postrzega się ją jako zdolność uczenia się na podstawie zebranych wcześniej doświadczeń, zdolność przystosowywania się do otaczającego środowiska lub zdolność kontrolowania i rozwijania własnych procesów poznawczych (np. pamięci czy uwagi). Zdarzają się również próby określania inteligencji za pomocą węższych kategorii. Mówi się wtedy na przykład o inteligencji jako sprawności myślenia abstrakcyjnego, lub umiejętności wnioskowania indukcyjnego, polegającego na uzupełnianiu brakujących miejsc w układzie figur geometrycznych, kierujących się wewnętrzną logiką (zadanie często spotykane w różnych testach, mierzących iloraz inteligencji). Jeden z psychologów - Donald Hebb zaproponował też podział inteligencji na dwa rodzaje talentów: wrodzonych (inteligencja A) i faktycznie rozwiniętych (inteligencja B). Kontynuatorzy jego myśli dodali do owego modelu trzeci ich rodzaj, ujawniający się, jak twierdzili, podczas rozwiązywania testów na inteligencję (inteligencja C). Utworzony w ten sposób schemat inteligencji przedstawia poniższy rysunek.
Inteligencja B pokrywa się z inteligencją A w takim stopniu, w jakim zapewniono jednostce optymalne warunki rozwoju jej wrodzonych zdolności. Inteligencja C pokrywa się zaś z inteligencją B, jeśli zapewni się jednostce optymalne warunki, podczas rozwiązywania danego zadania czy testu na inteligencję. Przy czym, optymalne warunki oznaczają w tym przypadku nie tylko spokój i ciszę, ale też świetny stan psychofizyczny organizmu.
Jeśli więc ktoś będzie niezadowolony ze swojego wyniku, uzyskanego w II narodowym teście IQ, to winę śmiało może zrzucić na hałas za ścianą lub niskie ciśnienia, wpływające niekorzystnie na jego refleks.
Już sama liczba definicji inteligencji nasuwa przypuszczenie, że nie jest ona zjawiskiem jednorodnym. Trudno bowiem zakładać, że odmienne na nią spojrzenia poszczególnych naukowców są wynikiem jakiegoś nieporozumienia czy niekompetencji. Zresztą gdyby inteligencja ograniczała się do jednej zdolności umysłowej wszyscy bylibyśmy dobrymi fachowcami w tej samej dziedzinie, a tym czasem, na szczęście dla rozwoju naszej cywilizacji, występuje w tym zakresie ogromne zróżnicowanie. Przejdźmy jednak do konkretów.
Główne rodzaje inteligencji i ich właściwości. 1. Inteligencja abstrakcyjna (kognitywna) - Polega na umiejętności analizowania danych, które można przedstawić w formie znaków. Obejmuje więc zdolność kojarzenia faktów, dokonywania prostych operacji liczbowych i przekształceń językowych.
2. Inteligencja werbalna - To nie tylko zdolność formułowania wypowiedzi, a więc szybkiego dobierania adekwatnych do zakładanej treści przekazu słów, ale też zdolność rozumienia komunikatów, nadawanych w formie pisemnej lub ustnej przez inne osoby. Mówiąc ogólnie inteligencja werbalna zapewnia możliwość skutecznego porozumiewania się z otoczeniem.
3. Inteligencja emocjonalna - Polega na opanowywaniu własnych emocji: zauważaniu ich, rozpoznawaniu, nazywaniu, a także w zależności od okoliczności tłumieniu lub eksponowaniu. Wiąże się także z empatią i asertywnością czyli rozumieniem i oddziaływaniem na emocje innych.
4. Inteligencja społeczna - W pewnym stopniu pokrywa się ona z inteligencją emocjonalną. Oznacza zdolność przystosowywania się i wpływania na otaczające środowisko społeczne.
5. Inteligencja twórcza- To pomysłowość, innowacyjność, zdolność tworzenia nowych pojęć lub łączenia ich w nieoczekiwany sposób. Co ciekawe do tej pory nie opracowano żadnych testów, pozwalających na jej pomiar.
Jak zbudowana jest inteligencja?
Wiemy już, że na indywidualne IQ składają się różne zdolności, stanowiące podstawę wyodrębnienia kilku rodzajów inteligencji. Pozostaje zadać pytanie, w jaki sposób owe zdolności są ze sobą powiązane. Psycholodzy jak zwykle nie ułatwiają nam życia i nie są w tej sprawie zgodni. Tym razem podzieli się na dwie grupy - zwolenników teorii hierarchicznych i równorzędnych.
Pierwsi są przekonani o hierarchicznym układzie zdolności intelektualnych. Na szycie składającej się z nich piramidy umieścili ogólną zdolność intelektualną, piętro niżej bardziej konkretne predyspozycje, lecz mające dość szeroki zasięg np. inteligencję werbalną czy emocjonalną a na samym dole ściśle wyspecjalizowane umiejętności, potrzebne do wykonywania konkretnych zadań.
Zwolennicy teorii równorzędnych twierdzą natomiast, że istnieje kilka równie ważnych, wzajemnie od siebie niezależnych zdolności intelektualnych. Louis Thurston badając studentów kilku uczelni Chicago wyróżnił ich siedem. Zaliczył do nich: rozumienie informacji słownych, płynność słowa, zdolności numeryczne, zdolności pamięciowe, szybkość spostrzegania i rozpoznawania obiektów, rozumowanie indukcyjne i wizualizację przestrzenną.
Jedna czy wiele inteligencji ?
Badania różnych składowych "inteligencji" takie jak testy logiczne, geometryczne, werbalne itd. wykazują bardzo wysoką korelację. Korelacja ta była powodem stworzenia pojęcia "współczynnika inteligencji" (tzw. współczynnika g), który najlepiej mierzyłby "inteligencję". Z pojęciami takimi jak "inteligencja emocjonalna" i inne "rodzaje inteligencji" wiążą się 2 poważne problemy:
§ często inteligencja taka jest bardzo trudna do zmierzenia
§ istniejące testy zawsze wykazują korelację od dość dużej do bardzo dużej z wynikami standardowych testów na inteligencję
Z tych powodów zasadność pojęcia inteligencji emocjonalnej nie jest powszechnie zaakceptowana w psychometrii.
Badania różnych składowych "inteligencji" takie jak testy logiczne, geometryczne, werbalne itd. wykazują bardzo wysoką korelację. Korelacja ta była powodem stworzenia pojęcia "współczynnika inteligencji" (tzw. współczynnika g), który najlepiej mierzyłby "inteligencję". Z pojęciami takimi jak "inteligencja emocjonalna" i inne "rodzaje inteligencji" wiążą się 2 poważne problemy:
§ często inteligencja taka jest bardzo trudna do zmierzenia
§ istniejące testy zawsze wykazują korelację od dość dużej do bardzo dużej z wynikami standardowych testów na inteligencję
Z tych powodów zasadność pojęcia inteligencji emocjonalnej nie jest powszechnie zaakceptowana w psychometrii.
Pojęcia inteligencja, inteligencja ogólna, zdolności
ogólne używane są zamiennie, co wynika z tradycji zapoczątkowanej przez
Spearmana i Bineta. W literaturze występują także pojęcia: inteligencja
emocjonalna, inteligencja społeczna, inteligencja praktyczna. Pojęcie
inteligencji emocjonalnej wprowadził P Salovey i J Mayer a rozpowszechnił D
Goleman. Inteligencja ta przejawia się w pięciu podstawowych zdolnościach:
znajomości własnych przeżyć, kierowaniu emocjami, zdolności motywowania się,
rozpoznawaniu emocji u innych, nawiązywaniu i podtrzymywaniu związków z innymi
(tj składnik inteligencji społecznej). Jest to bardziej konglomerat cech
osobowości, motywacji i zdolności poznawczych a także inteligencji społecznej.
Istotnie ten zespół cech wpływa na sprawność funkcjonowania człowieka w różnych
sytuacjach emocjonalnych i społecznych, jednak nie jest to zjawisko niezależne
od inteligencji ogólnej. Petrides i Furnham skonstruowali narzędzie
psychometryczne do pomiaru inteligencji emocjonalnej definiowanej jako cecha.
Wyniki badań pokazały, że tak rozumiana inteligencja emocjonalna koreluje ujemnie
z neurotycznością i dodatnio z ekstrawersją.
Thorndike wprowadzając w 1920 roku pojecie inteligencji społecznej zdefiniował ją jako zdolność rozumienia i kierowania ludźmi oraz rozumnego działania w stosunkach międzyludzkich. Joy Guilford w modelu intelektu rozwinął to pojecie i stworzył narzędzia do pomiaru. Choć badacze inteligencji społecznej deklarują, że jest to zdolność niezależna od inteligencji ogólnej, brak jak dotąd danych, które potwierdziłyby to stanowisko. Szereg badań, w których stosowano niezależne testy do pomiaru inteligencji społecznej oraz inteligencji ogólnej wskazuje ponad wszelka wątpliwość, że oba te rodzaje są ze sobą skorelowane.
Neisser wprowadził do psychologii pojecie inteligencji praktycznej, podkreślając fakt, że inteligencja ogólna, z reguły mierzona odpowiednimi testami ma niewiele wspólnego z inteligencja przejawiająca się w życiu codziennym, w tym także w pracy zawodowej.
Wydaje się że najtrafniejsze jest stanowisko Carrolla, który na podstawie wieloletnich badań nad strukturą inteligencji stwierdził, że poszczególne jej rodzaje to w gruncie rzeczy zdolności reprezentujące w hierarchii zdolności czynniki drugiego stopnia, bardziej lub mniej nasycone czynnikiem ogólnym g, w zależności od tego jak bardzo specyficzne zdolności angażują procesy poznawcze.
Thorndike wprowadzając w 1920 roku pojecie inteligencji społecznej zdefiniował ją jako zdolność rozumienia i kierowania ludźmi oraz rozumnego działania w stosunkach międzyludzkich. Joy Guilford w modelu intelektu rozwinął to pojecie i stworzył narzędzia do pomiaru. Choć badacze inteligencji społecznej deklarują, że jest to zdolność niezależna od inteligencji ogólnej, brak jak dotąd danych, które potwierdziłyby to stanowisko. Szereg badań, w których stosowano niezależne testy do pomiaru inteligencji społecznej oraz inteligencji ogólnej wskazuje ponad wszelka wątpliwość, że oba te rodzaje są ze sobą skorelowane.
Neisser wprowadził do psychologii pojecie inteligencji praktycznej, podkreślając fakt, że inteligencja ogólna, z reguły mierzona odpowiednimi testami ma niewiele wspólnego z inteligencja przejawiająca się w życiu codziennym, w tym także w pracy zawodowej.
Wydaje się że najtrafniejsze jest stanowisko Carrolla, który na podstawie wieloletnich badań nad strukturą inteligencji stwierdził, że poszczególne jej rodzaje to w gruncie rzeczy zdolności reprezentujące w hierarchii zdolności czynniki drugiego stopnia, bardziej lub mniej nasycone czynnikiem ogólnym g, w zależności od tego jak bardzo specyficzne zdolności angażują procesy poznawcze.
Badania Carrolla okazały się kamieniem
milowym w studiach na strukturą inteligencji. Oparto je na metaanalizie danych
korelacyjnych i czynnikowych 477 niezależnych badań. Carroll wprowadził pojęcie
warstwy, dotyczące absolutnej miary stopnia jego ogólności w zakresie obszaru
zdolności poznawczych. Jakikolwiek czynnik może należeć do określonej warstwy
niezależnie od stopnia, na którym go operacyjnie, w wyniku analizy czynnikowej
wyodrębniono. Wg autora struktura zdolności poznawczych składa się z trzech
warstw: wąskiej, szerokiej i ogólnej. W najwyższej warstwie III znajduje się
czynnik inteligencji ogólnej. Czynnik ten dzieli wspólną wariancję z czynnikami
reprezentującymi warstwę II, przy czym jego nasycenie jest w przypadku każdego
z szerokich czynników grupowych różne. Czynniki należące do warstwy I powstały
wprost z matryc korelacyjnych danych empirycznych. Są one najbardziej
specyficzne, reprezentują specjalizację zdolności w określonych kierunkach,
odnoszą się do różnych procesów i treści. III-warstwowy model zdolności
poznawczych jest wśród współczesnych badaczy struktury inteligencji
najpowszechniej akceptowany. Postuluje jednoznacznie występowanie inteligencji
ogólnej, istnienie szerokich czynników grupowych, choć nie przesądza o ich
ilości i jakości oraz istnienie czynników specyficznych.
Teoria wielu inteligencji
Odmienny pogląd na inteligencję, będący sprzeciwem wobec psychometrycznego podejścia, a szczególnie wobec zwolenników czynnika g, zaprezentował H. Gardner. Punktem wyjścia jego koncepcji było przekonanie, że należy odejść od testów i korelacji na rzecz bardziej naturalnych źródeł informacji o tym jak ludzie na świecie rozwijają umiejętności ważne w życiu codziennym. Podstawę teorii stanowiły obserwacje i badania prowadzone na licznych populacjach: uzdolnionych dzieciach, pacjentach z uszkodzeniami mózgu, osoby genialne a także upośledzone umysłowo.
Teoria wielu inteligencji
Odmienny pogląd na inteligencję, będący sprzeciwem wobec psychometrycznego podejścia, a szczególnie wobec zwolenników czynnika g, zaprezentował H. Gardner. Punktem wyjścia jego koncepcji było przekonanie, że należy odejść od testów i korelacji na rzecz bardziej naturalnych źródeł informacji o tym jak ludzie na świecie rozwijają umiejętności ważne w życiu codziennym. Podstawę teorii stanowiły obserwacje i badania prowadzone na licznych populacjach: uzdolnionych dzieciach, pacjentach z uszkodzeniami mózgu, osoby genialne a także upośledzone umysłowo.
Wszystkie rodzaje inteligencji mają równy status a ich
rola ujawnia się w specyficznych środowiskach i formach działalności. Każdą z
siedmiu wyodrębnionych inteligencji można dzielić lub wyodrębniać jeszcze inne
rodzaje. Opisane przez autora rodzaje inteligencji to surowy, biologiczny
potencjał, który ujawnia się w czystej formie jedynie u jednostek wybitnych. U
większości osób różne inteligencje pozostają w interakcji w trakcie wykonywania
zadań, choć są od siebie niezależne.
Siedem inteligencji wyodrębnionych przez Gardnera
• Inteligencja językowa. Ten rodzaj inteligencji podobnie jak inteligencja logiczno matematyczna, stanowi główny obiekt zainteresowań psychometrycznie zorientowanych badaczy inteligencji. Zaburzenia w ośrodku mowy Broce’a są dowodem na jej biologiczne podłoże. Inteligencja językowa jest zjawiskiem uniwersalnym, występującym także u głuchych. Najbardziej uwidacznia się u poetów i literatów.
• Inteligencja logiczno-matematyczna. Obejmuje zdolności matematyczne i logiczne, a ujawnia się głownie w rozumowaniu indukcyjnym. Często utożsamiana z myśleniem naukowym. Do niej odwołują się testy inteligencji i to jest ten rodzaj inteligencji, który był przedmiotem badan rozwojowych Piageta.
• Inteligencja przestrzenna. Jest to zdolność do tworzenia modeli umysłowych przestrzeni siata zewnętrznego i operowania nimi w umyśle. Uszkodzenie tylnich obszarów prawej półkuli prowadzi do braku orientacji w przestrzeni.
• Inteligencja muzyczna. Ma podłoże biologiczne (prawa półkula mózgu) wśród ptaków ujawnia się jej znaczenie ewolucyjne.
• Inteligencja cielesno-kinestyczna. To zdolność do rozwiązywania problemów czy tworzenia produktów angażujących całe ciało lub jego część. Apraksja (zaburzenie ruchów) jest dowodem, że ma ona podłoże biologiczne, którego głównym siedliskiem jest kora motoryczna.
• Inteligencja interpersonalna. To zdolność rozumienia innych ludzi i współdziałania z nimi. To także zdolność różnicowania nastroju, temperamentu, motywacji i intencji innych osób. Biologiczne podłoże w płatach czołowych mózgu. Ich uszkodzenie prowadzi do zmian osobowości.
• Inteligencja intrapersonalna. To inteligencja skierowana do wewnątrz. Polega na zdolności tworzenia adekwatnego modelu samego siebie i na efektywnym wykorzystaniu go w życiu codziennym. Jest to także zdolność samorealizacji własnych emocji. Konstruktem centralnym jest Ja. Tu także płaty czołowe stanowią główne podłoże. Dziecko autystyczne jest najlepszym przykładem zaburzonej inteligencji intrapersonalnej.
Zaletą tej teorii jest to, że podkreśla ona że efektywność działania i rozwiązywania problemów nie zależy wyłącznie od inteligencji psychometrycznej, lecz także interakcji innych zdolności. Ponadto nie jest budowana na populacji studentów i uczniów, co jest częstym zarzutem pod adresem teorii psychometrycznych.
Zarzuty to przede wszystkim brak rzetelnego materiału empirycznego podlegającego pomiarowi i kontroli, co powoduje, że teoria ta nie podlega falsyfikacji.
Można powiedzieć, że teoria Gardnera traktuje o inteligencji oraz o tzw. uzdolnieniach, których najlepszym przykładem są inteligencja muzyczna oraz cielesno-kinestestczna. Z kolei inteligencja interpersonalna to znana interlig społeczna a poniekąd tez inteligencja emocjonalna
Siedem inteligencji wyodrębnionych przez Gardnera
• Inteligencja językowa. Ten rodzaj inteligencji podobnie jak inteligencja logiczno matematyczna, stanowi główny obiekt zainteresowań psychometrycznie zorientowanych badaczy inteligencji. Zaburzenia w ośrodku mowy Broce’a są dowodem na jej biologiczne podłoże. Inteligencja językowa jest zjawiskiem uniwersalnym, występującym także u głuchych. Najbardziej uwidacznia się u poetów i literatów.
• Inteligencja logiczno-matematyczna. Obejmuje zdolności matematyczne i logiczne, a ujawnia się głownie w rozumowaniu indukcyjnym. Często utożsamiana z myśleniem naukowym. Do niej odwołują się testy inteligencji i to jest ten rodzaj inteligencji, który był przedmiotem badan rozwojowych Piageta.
• Inteligencja przestrzenna. Jest to zdolność do tworzenia modeli umysłowych przestrzeni siata zewnętrznego i operowania nimi w umyśle. Uszkodzenie tylnich obszarów prawej półkuli prowadzi do braku orientacji w przestrzeni.
• Inteligencja muzyczna. Ma podłoże biologiczne (prawa półkula mózgu) wśród ptaków ujawnia się jej znaczenie ewolucyjne.
• Inteligencja cielesno-kinestyczna. To zdolność do rozwiązywania problemów czy tworzenia produktów angażujących całe ciało lub jego część. Apraksja (zaburzenie ruchów) jest dowodem, że ma ona podłoże biologiczne, którego głównym siedliskiem jest kora motoryczna.
• Inteligencja interpersonalna. To zdolność rozumienia innych ludzi i współdziałania z nimi. To także zdolność różnicowania nastroju, temperamentu, motywacji i intencji innych osób. Biologiczne podłoże w płatach czołowych mózgu. Ich uszkodzenie prowadzi do zmian osobowości.
• Inteligencja intrapersonalna. To inteligencja skierowana do wewnątrz. Polega na zdolności tworzenia adekwatnego modelu samego siebie i na efektywnym wykorzystaniu go w życiu codziennym. Jest to także zdolność samorealizacji własnych emocji. Konstruktem centralnym jest Ja. Tu także płaty czołowe stanowią główne podłoże. Dziecko autystyczne jest najlepszym przykładem zaburzonej inteligencji intrapersonalnej.
Zaletą tej teorii jest to, że podkreśla ona że efektywność działania i rozwiązywania problemów nie zależy wyłącznie od inteligencji psychometrycznej, lecz także interakcji innych zdolności. Ponadto nie jest budowana na populacji studentów i uczniów, co jest częstym zarzutem pod adresem teorii psychometrycznych.
Zarzuty to przede wszystkim brak rzetelnego materiału empirycznego podlegającego pomiarowi i kontroli, co powoduje, że teoria ta nie podlega falsyfikacji.
Można powiedzieć, że teoria Gardnera traktuje o inteligencji oraz o tzw. uzdolnieniach, których najlepszym przykładem są inteligencja muzyczna oraz cielesno-kinestestczna. Z kolei inteligencja interpersonalna to znana interlig społeczna a poniekąd tez inteligencja emocjonalna
Teoria IQ Howarda Gardnera
IQ, który przez wiele lat był jedynym miernikiem zdolności, został w ostatnich badaniach naukowych zakwestionowany jako zbyt ograniczony, by ogarnąć całą rozmaitość wybitnych uzdolnień i talentów. Profesor Howard Gardner, który spędził wiele lat na badaniu ludzkiego mózgu i jego wpływu na kształcenie, doszedł do wniosku, że nie istnieje jedna inteligencja, ogarniająca wszystkie operacje umysłu i tym bardziej nie można jej zmierzyć za pomocą testów. Wyróżnił on wiele rodzajów inteligencji, rozszerzając tym samym pojęcie dziecięcego potencjału i wysuwając koncepcję różnorodności talentów. W oparciu o stworzony przez Gardnera model, niektórzy badacze wyłonili jeszcze dodatkowe obszary uzdolnień. W tej chwili, we współczesnej literaturze psychologicznej, wymienia się następujące rodzaje inteligencji:
1.Inteligencja językowa – jest to nasza umiejętność czytania, pisania i porozumiewania się za pomocą słów. Umiejętność ta jest w wysokim stopniu rozwinięta u pisarzy, poetów i mówców. Wyraża się ona m.in. w bogatym słownictwie, w umiejętności budowania pięknych wypowiedzi i snuciu interesujących opowieści.
2.Inteligencja logiczno-matematyczna – to nasza umiejętność rozumowania i liczenia, rozumienie liczb i zdolność logicznego myślenia. Najlepiej jest rozwinięta u naukowców, matematyków, prawników i sędziów.
3.Inteligencja muzyczna – to uczenie się przez słuchanie, świadomość różnorodności dźwięków, umiejętność ich rozpoznawania, odtwarzania i wykorzystywania w kompozycjach. Szczególnie rozwinięta u kompozytorów, dyrygentów i czołowych muzyków.
4.Inteligencja przestrzenno-wizualna – to ten rodzaj zdolności, którą wykorzystują architekci, rzeźbiarze, malarze, nawigatorzy i piloci, czy nawet pracownicy firmy transportowej, którzy muszą sprawnie załadować meble na ciężarówkę podczas przeprowadzki. Jest to uczenie się przez patrzenie, świadomość kształtów, umiejętność zagospodarowania przestrzeni.
5.Inteligencja kinestetyczna (motoryczna) – rozwinięta w dużym stopniu u sportowców, tancerzy, gimnastyków, a prawdopodobnie także u chirurgów czy mechaników precyzyjnych. To uczenie się poprzez ciało, rozwijanie umiejętności fizycznych, zdolność koordynacji i bezbłędnego wykonywania złożonych sekwencji ruchów.
6.Inteligencja interpersonalna – umiejętność nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi, szczególnie widoczna u psychologów, handlowców, agentów ubezpieczeniowych, negocjatorów oraz osób, które motywują innych. Umiejętność nawiązywania kontaktu i przyjaznego obcowania z innymi osobami, zdolność wczuwania się w położenie innych (empatia).
7.Inteligencja intrapersonalna (introspektywna) – umiejętność wejrzenia w siebie, poznania siebie. Ten rodzaj inteligencji wiąże się u niektórych ludzi z wielką intuicją. Pozwala również sięgnąć do ogromnych zasobów informacji przechowywanych w naszej podświadomości. Zdolność postrzegania i kontrolowania własnych myśli, potrzeb oraz uczuć – umiejętność tę w stopniu doskonałym posiada np. mistrz zen.
Inteligencja inter- i intrapersonalna są często łączone i nazywane inteligencją emocjonalną.
8.Inteligencja przyrodnicza – umiejętność pracy i życia w zgodzie z naturą, poczucie harmonii ze światem przyrody i odpowiedzialności za utrzymanie równowagi ekologicznej.
9.Inteligencja naukowa – zdobywanie wiedzy o świecie, ciekawość, by dowiedzieć się więcej, wykorzystywanie eksperymentów w celu zbadania reguł rządzących wszechświatem.
10.Inteligencja filozoficzna – myślenie i zadawanie pytań dotyczących sensu życia, umiejętność myślenia na poziomie abstrakcyjnym.
11.Inteligencja moralna – umiejętność dostosowania się do zasad społecznych i religijnych, poczucie sprawiedliwości, kierowanie się etyką.
12.Inteligencja finansowa – umiejętność dysponowania własnymi środkami pieniężnymi i ich pomnażania, rozumienie zasady obiegu pieniądza w społeczeństwie.
Źródła:
Nęcka, E. (2001). Inteligencja. W: J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna. (t.2, s.721-760). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Strelau, J. (1997). Inteligencja człowieka. Warszawa:
Wydawnictwo "Żak".
Strelau J (2006) Psychologia różnic indywidualnych
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz